Manfred Kets de Vries (hoogleraar aan INSEAD in Fontainebleau) schrijft over emoties, irrationaliteit en onbewuste processen in mens - het 'innerlijke theater' - en organisatie. Hij doet dit onder de noemer 'worstelen met de demon', vrij naar Freud betreft dit de demon van de irrationaliteit. Als rode draad in zijn werk noemt hij het thema leiderschap. Volgens Kets de Vries (1999) zijn belangrijke elementen in leiderschap een enorme vastberadenheid en overtuigingskracht. Zijn wens om leiderschap te begrijpen heeft hem geleerd met onduidelijkheid om te gaan en te leven met het feit dat moeilijke situaties (in veel gevallen) niet afgesloten kunnen worden. Kets de Vries is van mening dat 'het uitmaakt wie de leiders zijn' en omschrijft leiders als mensen die macht uitoefenen. Het maakt uit, niet omdat de ene leider beter is in omgevings- of concurrentieanalyse, competentiedenken, waardeketenanalyse of businessplanning dan de andere. Maar omdat mensen - en dus ook leiders - de neiging hebben om de scenario's van ons 'innerlijke theater' te externaliseren en op 'het openbare toneel' uit te spelen. Veel beslissingen in organisaties zijn daardoor in feite rationalisaties achteraf.
Onderwerpen die bij Kets de Vries aan bod komen:
- De anatomie van de ondernemer: klinische observaties
- Omgaan met raadselachtige persoonlijkheden: navigeren tussen 'werkende vulkanen' en 'dooie dienders'
- Slaapwandelaars in organisaties: emotionele zorgen tijdens de middelbare leeftijd
- Welk toneelstuk loopt in de theaters van organisaties? Samenzweringen in het management.
- Afgunst en haar grilligheden
- Goed presterende teams: leren van pygmeeën
- Mentaliteitsverandering in organisaties: een handleiding
- De keerzijde van inkrimpen
Om de oversimplificatie van het beeld van de mens als zwarte doos te verrijken, gebruikt Kets de Vries inzichten uit de psychiatrie (psychische stoornissen), de ontwikkelingspsychologie (ontwikkeling van de persoonlijkheid), de ethologie (gedrag en instinct), de neurofysiologie (zenuwstelsel), de cognitieve theorie (kennis, taal en perceptie), de psychoanalyse (Freud's theorie over het (on)bewuste), de theorie over familiesystemen en de individuele en groepspsychotherapie (psychologische methodiek om gedragsmatige stoornis te verlichten of genezen).
Freud: werken leidt tot het neutraliseren van instincten en creëert realiteitsbesef.
"Geen enkele leefregel of strategie bindt het individu zo sterk aan de realiteit als de nadruk op werk; want het individu krijgt door zijn werk een stevige plaats in een gedeelte van de realiteit: de menselijke gemeenschap. Werk is waardevol omdat het de mogelijkheid biedt om een groot aantal aspecten van het libido - of die nu narcistisch, agressief of zelfs erotisch zijn - te verschuiven naar het professionele werk en de daarmee samenhangende menselijke relaties. Daarnaast wordt werken als plezierig ervaren omdat het gezien wordt als onvervangbaar voor het behoud en de rechtvaardiging van ons bestaan in de maatschappij."
De persoonlijkheid van de ondernemer
Kenmerken van een ondernemer op de sofa:
- vaders van veel ondernemers zijn zelfstandigen;
- vaders van ondernemers zijn vaak (letterlijk of emotioneel) afwezig;
- moeders van ondernemers zijn veelal dominant en controlerend;
- binnen de familie komen veel onderwerpen als ziekte, scheiding en dood ter sprake;
- zijn vaak succesvol door de combinatie van creativiteit en irrationaliteit;
- een aanzienlijk aantal heeft geen duidelijk gevoel van eigenwaarde en identiteit;
- komen vaak vol vertrouwen en zelfverzekerd over;
- gedrag is echter vaak meer contra-fobisch (reactief) dan profactief;
- veel gevoelens van gering zelfrespect, minderwaardigheid en hulpeloosheid;
- veel compensatie met buitensporig controlerend en actief gedrag;
- lijken vaak allergisch voor autoriteit;
- zijn voortdurend op zoek naar een bewonderend gehoor;
- omringen zich meestal met ja-knikkers; en
- en zijn daardoor gevoelig voor crises bij groei of opvolging.
Tegenwicht biedt het volgende:
- evenwicht tussen actie en reflectie;
- gevoel voor de continuïteit van verleden, heden en toekomst;
- begrip van het verleden;
- doorbreken van vicieuze cirkels; en
- 'de gekte' in jezelf begrijpen en bestrijden.
Gemoedsstoornissen
- Hypomanie: lichte vorm van manische opgewektheid
- Alexithymie: emotioneel analfabetisme
- Anhedonie gevoelens van apathie, gebrek aan nieuwsgierigheid en zich terugtrekken uit prettige activiteiten
- Narcisme: erotisch gerichte liefde voor zichzelf, voor de eigen schoonheid
- Controledrang: dominantie en onderwerping
- Paranoia: systematische waanideeën
- Sadomasochisme: sadisme (begeerte fysiek of mentaal te pijnigen) en masochisme (begeerte naar pijn)
- Afgunst: idealisering, terugtrekking, devaluatie, rancune
Antidota
- Respect en vertrouwen
- Bescherming en ondersteuning
- Open communiceren
- Gemeenschappelijk doel
- Gedeelde waarden en overtuigingen
- Eigen doelstellingen ondergeschikt aan die van het team
- Gedistribueerd leiderschap
Mentaliteit veranderen = shock doorkomen + ongeloof beseffen + loslaten door accepteren + betekenis scheppen
Bron: Kets de Vries, M.F.R. (1999). Struggling with the Demon - Essays on Individual and Organizational Irrationality. Madison: Psychosocial Press.
